Trước hết chúng ta cần phải thấy được sự khác biệt giữa sự thưởng thức niềm vui (enjoyment) và một sự tham ái (desire). Nếu như bạn có một buổi ăn ngon thì bạn sẽ cảm thấy hài lòng. Thưởng thức niềm vui ấy đâu cần phải có dính dáng gì đến bất cứ một sự tham ái nào đâu?
Điều quan trọng là ta hãy để niềm vui được là một niềm vui và không để nó dẫn đến một sự thèm khát nào khác, thì đâu có gì để khổ đau! Nhưng làm sao ta có thể có mặt với một kinh nghiệm mà trong ta lại không phát sinh thêm một sự mong cầu thêm hoặc bớt nào đó?
Thật ra đó cũng là lý do mà chúng ta cần phải thực tập chánh niệm và tỉnh giác. Năng lượng của chánh niệm có thể giúp ta thực hiện được điều ấy. Nó giúp ta ăn và thưởng thức hạnh phúc của một buổi ăn ngon, nhưng rồi không hề luyến tiếc. Khi nó qua rồi thì ta cho nó qua. Nó không hề làm sinh khởi thêm một lòng thèm khát, tiếc nuối, ghét bỏ, mặc cảm, hay bất cứ một phản ứng nào khiến ta lại phải kỳ vọng về phía tương lai.
Nghe nói thì dễ quá phải không bạn! Nhưng ta biết rằng, cố gắng để thực hành được điều ấy không phải là dễ, mà thật ra chỉ làm được vài lần thôi cũng đủ là khó rồi!
Vào khoảng hơn 30 năm trước, tôi có một bữa ăn tại một nhà hàng "ba sao Michelin" ở thành phố Avallon, tại Pháp, với hai người bạn. Vào một dịp nghỉ lễ cuối tuần chúng tôi lái xe đi từ thành phố Munich sang chơi. Theo luật của Pháp thì cả trên toàn nước Pháp chỉ có được 12 nhà hàng là được Michelin cấp hạng "ba sao" mà thôi!
Trả cái sinh về sự sinh lên
Buổi sáng hôm ấy chúng tôi phải sắp đặt trước với một trong những nhà đầu bếp nổi danh nhất thế giới. Bữa ăn được sửa soạn trước cả một ngày, và chúng tôi bỏ trọn buổi chiều tối cho buổi ăn tuyệt vời ấy, được kết thúc bằng chai rượu nho armagnac 1907. Đó là một buổi ăn ngon tuyệt vời nhất trong đời tôi.
Giờ ngồi nghĩ lại tôi dường như vẫn còn cảm thấy cái hương vị của nó. Ngày hôm ấy, tôi bị xô đẩy, lôi cuốn theo đủ hết mọi phản ứng trong tâm: từ thèm muốn, đến mong đợi, đến hưởng thụ, sang thoả mãn; rồi khập khiểng trở về lại Munich với một túi tiền rỗng không; rồi hối hận, và rồi trở lại thèm muốn mỗi khi nghĩ tưởng đến nó. Trong truyền thống Dzogchen có nói, "Hãy để cái gì sinh lên ở lại trong sự sinh lên." Mà đó là chuyện đã xảy ra hơn 30 năm về trước rồi!
Vì vậy cho nên sự tham ái, tự nó chắc chắn là một vấn đề. Tại sao thế? Bởi vì ta sẽ không thể nào thoả mãn nó được. Và cái gì khiến cho nó không thể thoả mãn được? Cái gì làm điều kiện cho sự tham ái? Trong tâm lý học Phật giáo, danh từ Pali cho lòng tham ái là tanha, nó có nghĩa là sự "thèm khát" hay nói rộng hơn là một sự khao khát.
Nếu chúng ta nhìn trên vòng tròn 12 nhân duyên thì ta sẽ thấy rằng nguyên nhân của sự tham ái là vedana. Thường thì chúng ta dịch "vedana" là "thọ", feeling, nhưng thọ ở đây không phải là một loại tình cảm. Thật ra thọ ở đây là một cảm giác dễ chịu (pleasant), khó chịu (unpleasant) hoặc trung hòa (neutral), trong mỗi kinh nghiệm hằng ngày của ta. Và đó cũng là một điểm rất cốt yếu trong đạo Phật – mỗi kinh nghiệm của ta đều có kèm theo một đặc tính cảm giác, trong tâm lý học Tây phương gọi đó là một feeling-tone.
Bạn hãy thử nghĩ về điều ấy đi! Đó thật là một tuệ giác rất sâu sắc. Lần tới trong giờ ngồi thiền, bạn hãy tự dặn mình, trong vòng chỉ cần một phút thôi, bạn sẽ có chánh niệm và ý thức rõ rệt về cái đặc tính cảm giác (feeling tone) của mỗi hơi thở, cảm nhận, xúc chạm, âm thanh, hay tâm trạng nào khởi lên trong tâm mình.
Bạn chỉ cần cố gắng ý thức được cái đặc tính dễ chịu, khó chịu hay trung hoà của giây phút tâm thức ấy, của chính kinh nghiệm ấy thôi. Và nếu như bạn có thể có mặt với một cảm giác dễ chịu và để cho đó là một niềm vui, thì không có gì là vấn đề hết.
Không cần nắm bắt hay loại bỏ
Nhưng vấn đề là, nếu đó là một kinh nghiệm dễ chịu, thì thường thường nó lại thúc đẩy ta có một sự tham ái - mong muốn được thêm hơn. Nếu đó là một kinh nghiệm khó chịu, nó thường phát sinh lên một sự ghét bỏ, xô đẩy, tránh né, muốn cho qua đi... Và nếu như đặc tính của cảm xúc ấy là trung hoà, một xả thọ, thì thường chúng ta không quan tâm, không chú ý đến hoặc là hoàn toàn không hề biết gì đến nó.
Trên con đường tu học, mục tiêu của chánh niệm không phải là để loại bỏ những kinh nghiệm dễ chịu hoặc khó chịu, cũng không phải là để thoát ra ngoài những sự vui thích và đau đớn. Đó là con đường của một lối tu khổ hạnh mà đức Phật gọi đó là "tà kiến", wrong view, một cái thấy sai lầm. Nhưng chúng ta lại thường hay có một sự hiểu lầm ấy.
Chúng ta không bao giờ có thể nào loại trừ được những cảm giác dễ chịu và khó chịu đi kèm theo với những kinh nghiệm của mình. Đó là một trong những tuệ giác quan trọng trong đạo Phật. Chúng ta sinh ra là đã được "lập trình" như vậy.
Jack Engler
Nguyễn Duy Nhiên dịch
Nguồn: Nhóm Thiền Giữa Đời Thường